Bài số 1: Bình giảng đoạn thơ trong bài thơ “Bên kia sông Đuống” của Hoàng Cầm:
“Em ơi! Buồn làm chi
Anh đưa em về sông Đuống
Ngày xưa cát trắng phẳng lì
Sông Đuống trôi đi
Một dòng lấp lánh
Nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kỳ
Xanh xanh bãi mía bờ dâu
Ngô khoai biêng biếc
Đứng bên này sông sao nhớ tiếc
Sao xót xa như rụng bàn tay ”
Bài văn mẫu Bình giảng đoạn thơ trong bài thơ “Bên kia sông Đuống” của Hoàng Cầm
“Quê hương là chùm khế ngọt
Cho con trèo hái mỗi ngày
Quê hương là đường đi học
Con về rợp bướm vàng bay”
(Giáp Văn Thạch)
Kỳ lạ thay hai tiếng quê hương! Là một ngọn núi, một cánh đồng, một mái trường, một dòng sông… Đó là quê hương ta, mang nặng trong lòng ta. Quên sao được dòng sông tuổi thơ? Sông mang nước ngọt, sông trở nặng phù sa, sông cho ta nhiều tôm cá…. Vì dòng sông quê hương còn mang bao kỷ niệm của hồn ta trôi về năm tháng, đi tới mọi chân trời xa xôi….
“Sông ơi! Thương nhớ một đời!
Sông ơi! Một trời mơ ước!”
Mỗi khi đọc bài thơ Bên kia Sông Đuống của nhà thơ Hoàng Cầm, tôi lại nao nao, xao xuyến bồi hồi. Thấp thoáng đâu đây một miền quê yêu thương, một thế giới kinh Bắc, một dòng sông êm đềm. Nửa thế kỷ đã trôi qua mà vần thơ “Ai về bên kia sông Đuống” vẫn mải miết trôi, vẫn lao xao vỗ sóng trong lòng tôi…
“Em ơi! Buồn làm chi
Anh đưa em về sông Đuống
Ngày xưa cát trắng phẳng lì
Sông Đuống trôi đi
Một dòng lấp lánh
Nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kỳ
Xanh xanh bãi mía bờ dâu
Ngô khoai biêng biếc
Đứng bên này sông sao nhớ tiếc
Sao xót xa như rụng bàn tay ”
Đây là đoạn thơ mở đầu bài thơ, chất chứa đầy nỗi buồn, nỗi nhớ, nuối tiếc, xót xa của đứa con xa quê hương bao trùm cả đoạn thơ.
Hai tiếng “Em ơi” vang lên bồi hồi, xao xuyến. Vừa nhắn gọi, vừa an ủi vỗ về. Đừng buồn nữa làm chi và em hãy cùng anh trở về dòng sông Đuống thân thương ngày xưa.
“Em ơi buồn làm chi
Anh đưa em về sông Đuống
Ngày xưa cát trắng phẳng lì”
Hai tiếng “em ơi” ấy phải chăng được khơi lại từ những câu ca quan họ “Người ơi người ở đừng về…” như có người đã cảm nhận em là cô gái kinh Bắc từng “để thương, để nhớ, để sầu cho ai”. Một lần nữa xuất hiện với dáng vẻ xinh tươi, yêu kiều trong ngày hội non sông mà nhà thơ mong ước:
“Em mặc yếm thắm
Em thắt lụa hồng
Em đi trẩy hội non sông
Cười mê ánh sáng muôn lòng xuân xanh”
Câu thơ “Ngày xưa cát trắng phẳng lỳ” là một nét đẹp về dòng sông ấu thơ trong hoài niệm. Bờ sông thoai thoải, cát trắng mịn màng từng in dấu chân nhỏ thon trần một thời cắp sách của nhà thơ.
Đứa con ly hương bồi hồi thương nhớ, nhớ cồn cào về dòng sông tuổi thơ ấy:
“Sông Đuống trôi đi
Một dòng lấp lánh
Nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kỳ”
Hai tiếng “trôi đi” gợi tả hình ảnh nước sông êm đềm lững lờ trôi xuôi với thời gian, năm tháng và đang “trôi” trong lòng người mang theo bao kỷ niệm đẹp “Mấy trăm năm thấp thoáng mộng bình yên…” Nước sông trong xanh, gương sông trong suốt phẳng lì. Từ láy chỉ màu sắc “lấp lánh” là một nét vẽ có hồn về sông Đuống yêu thương, phản chiếu ánh hồng bình minh, phản chiếu bóng tà dương, ánh trăng sao những đêm thu đẹp. Đã có “sông Cầu nước chảy lơ thơ”, Có “sông Thương bên lở bên bồi”, dòng sông dòng đục mang theo bao nỗi niềm xưa nay: “Đôi ta thương nhớ bao giờ cho nguôi”… và còn có “Sông Đuống trôi đi, một dòng lấp lánh” đã trở thành một mảnh tâm hồn của nhà thơ Hoàng Cầm.
Con sông làng ta quanh co uốn lượn như con rồng trong ca dao đã để nhiều thương nhớ cho ta:
“Làng ta phong cảnh hữu tình
Dân cư giang khúc như hình con long”
Con sông Đáy mộng mơ trong thơ Cao Bá Quát: “Sông tựa dải là cô gái đẹp…” con sông Hương của Huế đẹp và thơ:
“Hương Giang ơi, dòng sông êm
Qua tim ta vẫn ngày đêm tự tình”
(Bài ca quê hương – Tố Hữu)
Với Hoàng Cầm thì sông Đuống yêu thương lại có một dáng hình rất kì diệu và nên thơ “Nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kỳ”. Dòng sông như một sinh thể mang nặng tình quê và lòng người. Quê hương đang bị chia cắt bên này là vùng tự do, bên kia là quê mẹ đang bị quân thù chiếm đóng và giày xéo, nên dòng sông mới “Nằm nghiêng nghiêng trong kháng chiến trường kỳ” như vậy.
Miền quê hương nhớ cũng là không gian nghệ thuật được mở rộng và trải dài theo hai bờ sông. Bức tranh quê tắm mát tâm hồn ta một màu xanh bạt ngàn, có màu “xanh xanh” của bãi mía bờ dâu, có màu “biêng biếc” của ngô khoai. Hồn quê, tình quê đã hội tụ qua màu xanh ấy. Nó gợi nên một vẻ đẹp trù phú của quê hương với những cánh đồng phì nhiêu tươi tốt, với những con người cần mẫn làm ăn quanh năm. Màu sắc trong thơ Hoàng Cầm được phối sắc một cách tài hoa, tuy đơn sơ mà lộng lẫy, đầy ấn tượng. Màu xanh của ấm no thanh bình:
“Xanh xanh bãi mía bờ dâu
Ngô khoai biêng biếc”
Quê hương giàu đẹp và thanh bình này còn đâu nữa? dòng sông, cánh đồng, xóm làng đang bị quân Pháp đốt phá tan hoang “ngùn ngụt lửa hung tàn…”. Từ hoài niệm thơ mộng ngày xưa, Hoàng Cầm đau đớn, nghẹn ngào thốt lên, vừa “nhớ tiếc”, vừa “xót xa”:
“Đứng bên này sông sao nhớ tiếc
Sao xót xa như rụng bàn tay”
Đứa con ly hương đang đêm ngày đăm đắm nhìn về quê mẹ mà “Ruột đau chín chiều”. “Đứng bên này sông” là tả ngạn sông Đuống, vùng tự do; Bên kia là hữu ngạn, là huyện Thuận Thành quê mẹ yêu thương đang bị quân thù chiếm đóng và giày xéo. Hai câu hỏi tu từ liên tiếp “sao nhớ tiếc…”, “sao xót xa…” đã cực tả nỗi đau tê tái quặn lòng. Âm điệu vần thơ như những tiếng nấc đau đớn. “Nhớ tiếc” một dòng sông thơ ấu với “cát trắng phẳng lì” với “một dòng lấp lánh”…. “xót xa” một miền quê giàu đẹp với màu “xanh xanh”, “biêng biếc” của mía, của khoai… nay đã trở thành điêu tàn, tan tóc. Câu thơ “Sao xót xa như rụng bàn tay” là một so sánh độc đáo đã cụ thể hóa nỗi xót xa như chết đi một phần cơ thể. Sông Đuống và quê mẹ thân yêu đã trở thành một mảnh tâm hồn của đứa con xa nhà đi kháng chiến mới có nỗi “nhớ tiếc” và “xót xa” như thế. Tình cảm mãnh liệt ấy được thể hiện một cách xúc động, chân thành, đạt tới đỉnh điểm điển hình của bi kịch ly hương trong chiến tranh.
Thơ là tiếng lòng đồng vọng trong lòng người và thời gian năm tháng. Đoạn thơ 10 câu trên đây là phần tiền tấu bài cơ quê hương, là khúc tâm tình, là tiếng lòng của thi sỹ Hoàng Cầm. Mở đầu đoạn thơ là nỗi buồn, khép lại là sự nhớ tiếc, nỗi xót xa. Cảm xúc trữ tình ấy trở thành nguồn mạch của mọi giai điệu tâm tình với bao thương nhớ, đau buồn, căm giận, tự hào tin tưởng được gửi gắm và trang trải xuyên suốt bài thơ “Bên kia sông Đuống”.
Cấu trúc câu thơ, đoạn thơ biến hóa, đa thanh, phức điệu, cảm xúc dồn nén. Hình ảnh hội tụ lung linh đem đến nhiều liên tưởng tâm tình đầy xúc động. Câu thơ dài ngắn phối hợp các thanh trắc, thanh bằng đã hô ứng, hòa quyện tạo nên nhạc điệu réo rắt, thiết ta: “Em ơi buồn làm chi …. Sông Đuống …. Một dòng lấp lánh … nghiêng nghiêng… xanh xanh …. Biếc biếc…. nhớ tiếc…. xót xa….”. Câu chữ, vần thơ như được đứa con Kinh Bắc thổi hồn vào, cứ quyện lấy lòng ta như đang được lắng nghe một làn điệu dân ca quan họ sau bờ dâu bãi mía bên dòng sông Đuống mênh mông buổi xuân về.
Tâm trạng buồn thương đau đớn của Hoàng Cầm được thể hiện trong đoạn thơ cũng là nỗi lòng của mỗi con người Việt Nam đối với quê hương trong những năm dài xa nhà đi kháng chiến. Đây cũng là một trong những tình cảm đẹp nhất, sâu nặng nhất của con người Việt Nam xưa và nay:
“Quê hương nghĩa nặng tình sâu
Bể dâu biến đổi biết đâu là nhà”.
